Dealan-dè

Pòl Mac a' Bhreatannaich (PM): Tha mi à Eòlaigearraidh ann an Eilean Bharraigh, 's ann a rugadh mi. Chuir mi seachad mo chiad bhliadhnachan an Sgoil Eòlaigearraidh. Bha mi an uair sin dà bhliadhna ann an Gleann Fhionghain còmhla ri piuthar mo mhàthar a bha na ban-sgoilear ann an Gleann Fhionghain. Às dèidh sin thill mi a dh'Eòlaigearraidh a-rithist, agus an dèidh sin chaidh mi a Sgoil Bhàgh a' Chaisteil. Bha mi trì bliadhna am Bàgh a' Chaisteil. Às dèidh sin chaidh mi a Sgoil a' Ghearasdain.

Às dèidh sin chaidh mi a Cholaiste na Wireless ann an Glaschu. Bha an cogadh an uair sin an dèis tòiseachdainn, 's bha mi airson... bha mi fuathasach fhèin dèidheil faighinn gu muir, mar a bha gillean Bharraigh air fad aig an àm. Cha robh mi fad sam bith anns a' cholaiste... na wireless, a chionn 's an dèis tighinn à Sgoil a' Ghearasdain bha a h-uile nì cho furasta dhomh, 's mar sin... uill, fhuair mi ticket a bh' ann ris... car an treasamh ticket mar a chanadh iad ris aig an àm ud. Fhuair mi sin furasta gu leòr, agus bheireadh sin dhomh cothrom faighinn gu muir, ach mar a bh' ann, bha e fuathasach fhèin doirbh faighinn gu muir, do dhuine aig nach robh mòran experience, faodaidh tu ràdh. Ach mar sin, uill b' fheudar dhomh an uair sin tòiseachdainn air obair airson mo loidseadh a phàigheadh ann an Glaschu 's thòisich mi aig Rowans air Elliot Street, feadhainn a bha a' togail innealan bhàtaichean, ach cha robh an obair sin a' còrdadh rium idir, a chionn bha mi airson faighinn dhan chogadh far an robh mi... a h-uile caraid a b' aithne dhomh fhìn. Bha iad ann cheana 's bha mise fhathast a' dol mu chuairt an siud.

Ach a h-uile latha a bhithinn a' dol sìos air an rathad gu... sìos Sràid Finnieston, bhithinn a' dol seachad air an oifis mhòr a bha seo, far an robh dealbh mhòr de shaighdear, Camshronach, a' toirt uidh ort tighinn a-staigh dhan àite 's a dhol dhan arm. Ach latha dhe na lathaichean chaidh mi a-staigh, 's cha robh iad sin fada faighinn obair dhomh. Cola-deug an dèidh sin bha mise san arm. Ach 's e an rud bu duilghe, an latha a dh'fhàg mise Glaschu airson a dhol dhan arm, thàinig dà litir dhan taigh anns an robh mi a' fuireach gam iarraidh a dhol gu muir.

Cailean MacIllEathain (CM): Ach bha sibh anns an arm an uair sin?

PM: Bha mi an uair sin san arm. Bha e ro anmoch. Uill chuir mi na ciad mhìosan dhen arm seachad ag ionnsachadh saighdearachd, mar a bha a h-uile duine eile aig an àm, agus thuig iad an uair sin gun robh mi an dèis a bhith ann an Colaiste na Wireless, agus sin nuair a chuir iad... thuirt iad rium gum b' fheàrr dhòmhsa a dhol dha na Signals, 's sin far an deach mi. Thòisich mi an uair sin air ionnsachadh na wireless às ùr a-rithist.

CM: Dìreach an aon rud a-rithist, an e?

PM: Ò an aon rud a-rithist, ach bha e a' còrdadh rium fuathasach fhèin math. Agus nuair a bha sin ullamh, thàinig oifigeach latha 's bonaid dhearg air - ò bha e fuathasach fhèin beulach - ag iarraidh oirnn ar n-ainmeannan a chur sìos airson nam Paratroops. Nist, bha mi fhìn ag ràdh rium fhìn nach fhaighinn dhan... gun robh an cogadh a' dol a bhith ullamh mum faighinn... mum faighinn-sa ann, agus chuir mi m' ainm sìos airson sin. Sin mar a fhuair mise mi fhìn dhan t-Siathamh Feachd, Sixth Airborne Division. Bha a' Chiad Division, bha i dìreach air falbh a-mach gu Afraga a Tuath an uair sin, 's bha iad a' cur na division ùr a bha seo air bonn. Sin far an do thòisich mise.

CM: Nise, an robh iad a' coimhead airson daoine àraid, no daoine le sgilean àraid?

PM: Uill cha robh ann an dòigh, ach seadh, daoine a bha airson a dhol dhan arm, dhan fheachd a bha seo le an toil fhèin. Cha robh duine sam bith ri dhol ann an aghaidh a thoil. Ach daoine, seadh, uill gu math... daoine òga mar a bha mi fhìn a' chuid bu mhotha dhiubh.

CM: An robh an trèanadh caran doirbh? Trèanadh airson a bhith nur paratrooper caran doirbh?

PM: Ò bha an trèanadh, bha e fuathasach fhèin doirbh. Bha dùil againn uile, seadh, gu h-àraid an fheadhainn òga a chaidh dhan arm, gun robh sinn a-nist nar saighdearan. Ach a' chiad champa dhan deach sinn, 's ann am Bulford shìos air Salisbury Plain. Às a sin, chuir iad air falbh buidheann dhinn suas gu campa faisg air Hardwick Hall, faisg air baile Chesterfield, agus sin far an do thòisich an trèanadh, agus ò, bha sin curs fhèin buileach.

CM: 'S ann an uair sin a thòisich sibh air iomradh a chumail air na thachair dhuibh?

PM: Uill 's ann. Thòisich mi an uair sin air... 's e rud gu math neònach a bha sinn a' dèanamh an uair sin, rud nach robh mise gu math eòlach air, agus ma thoilicheas tu leughaidh mi a-mach rud beag dhen leabhar.

Thàinig an t-àm agamsa. Fhuair cuid againn sinn fhìn air trèan turas eile a' dèanamh air campa am measg nan coilltean faisg air talla mòr Hardwick am meadhan Shasainn. An sin, thòisich ar teagasg an dreuchd nam paratroops. Bha dùil aig gach fear gun robh e ionnsaichte na shaighdear a-nis, ach cha robh mise co-dhiù ach mar phàiste aineolach a' faighinn neart a chasan nuair a thàinig e gu na cleasan a chaidh sinn troimhe san dà mhìos a thug sinn seachad an siud. Leum sinn às ar leapannan aig leth-uair an dèidh a còig sa mhadainn san dorchadas. Dia chuideacheadh fear a dh'fhuiricheadh san leabaidh aon mhionaid an dèidh dhan cheannard tighinn a-steach a' sglamhachd nar cluasan gluasad gu grad a-mach air cuairt de ruith 's leum. Cha robh a dh'anam againn coiseachd sa champa ud, ach ruith ge be air bith a bha sinn a' dèanamh. Gun teagamh, a dh'aindeoin an fhuachd, agus sinn leth-rùisgte, cha bhitheamaid fada a' fàs blàth a' leum 's a' ruith am measg a' phuill.

CM: An robh sibh fada a' trèanadh an sin?

PM: Bha sinn dà mhìos air fad ann an sin ag ionnsachadh a h-uile dòigh sabaid, 's ruith 's leum 's coiseachd mhìltean 's mhìltean, tarsainn bheantannan a' tarraing a h-uile seòrsa cudruim air ar dromannan.

Ach mu dheireadh, thàinig an latha a thug iad dhuinn an deuchainn a bu duilghe fhathast. Ma bha feadhainn nar measg nach seasadh e, bha iad ri bhith air an tilleadh gu na rèisimeidean às an tàinig iad. Bha iadsan a chrìochnaicheadh an deuchainn ri dhol air aghaidh gu dol dhan ath sgoil airson ionnsachadh paraisiutadh. Le ar n-uidheaman catha air ar dromannan agus ar gunnachan nar làmhan, bha againn ri ruith-choiseachd deich mìle tarsainn aibhnichean, mòintich agus choilltean ann an uair an uaireadair. Choisicheamaid mu dhà cheud slat, agus ruitheamaid an ath dhà cheud fad nan deich mìle. An-dràsta 's a-rithist thuiteadh fear a-mach le sgìths, le sgìths agus a lurgainn gu bristeadh le cràdh. Ach ràinig a' chuid mhòr dhen bhuidheann aig ceann ar turais. Bha ceannard a' champa gar feitheamh agus le fiamh-ghàire air aodann thuirt e rinn gun robh ar teagasg an siud crìochnaichte agus gum b' e an ath cheum dhuinn na plèanaichean.

CM: Agus an uair sin, an deach sibh gu campa eile?

PM: Às dèidh sin, chaidh sinn gu campa Royal Air Force ann an Ringway. Bha sin airson ionnsachadh leum às na plèanaichean, dòigh air tighinn a-nuas air an talamh gun ar cnàmhan a bhristeadh, 's a h-uile seòrsa ionnsachadh dhen dòigh sin, gus an tàinig an t-àm a bha againn ri leum a-mach às na plèanaichean. Ach airson a' chiad dhà leum, bha againn ri dhèanamh à bailiùn.

"A-mach thu," ghlaoidh am fear-teagaisg, agus a-mach à sealladh dh'fhalbh mo charaid. "An dàrna fear," dh'èigh esan. Sheall mise mun cuairt, ach cha robh duine a' gluasad. Mi fhìn an dàrna fear ri leum. Chùm mi mo shùil air làmh an fhir-teagaisg. Leag e a làmh agus thilg mi mi fhìn a-mach. Chan eil cuimhn' agam gu dè an ùine a thug am paraisiut ri fosgladh. Tha fios nach robh e fada, ach bha e mar linntean a' tuiteam agus an talamh a' dol na chuartagan fodham.

Ò bha eagal mòr, mòr orm airson... gu h-àraid airson leum a-mach, a chionn 's nuair a bha sinn a' dol suas anns a' bhailiùn a bha seo, bha sinn ann an seòrsa de bhasgaid crochte ris a' bhailiùn. Bha toll mòr anns an ùrlar aice, 's bha sinn grèim-bàis againn air na taobhannan aice, air a' bhasgaid a bha seo, a' coimhead sìos tron toll 's an talamh a' dol cho fìor fhada bhuainn.

CM: Agus dè cho àrd 's a bha sibh? A bheil cuimhn' agaibh?

PM: Seachd ceud troigh. Ach bha e fada gu leòr, tha mise ag ràdh riut.

CM: Agus rinn sibh... rinn sibh an gnothaich gun strì sam bith ge-tà?

PM: Ò cha robh strì sam bith ann. An ath leum às dèidh sin, 's ann à bailiùn air oidhche. Ach às dèidh sin 's ann à plèanaichean a bh' againn ri leum.

B' e tè dhe na plèanaichean a bha iad ag ùisneachadh, an t-seann bhomair Whitly. Bha a com cho uabhasach cumhang agus fada, gum b' e ciste-mhairbh nan speuran an t-ainm a bha againn oirre. Cha toilleadh innte ach ochdnar againn le ar n-eallaichean - ceathrar air thoiseach air an toll san ùrlar, agus ceathrar eile san deireadh. Cha robh dòigh a b' urrainn dhuinn seasamh innte. Bhitheamaid nar crùbain air an làr aice.

A-nist, nuair a thigeadh e gu leum aiste, bha iadsan san toiseach toilichte gu leòr oir bhuaileadh brais-ghaoth astar a' phlèana iad san druim air an toll fhàgail, agus cha robh strì sam bith am paraisiut fhosgladh. Cha b' e sin dhaibhsan san deireadh, oir nuair a bhuaileadh... nuair a bhuaileadh a' ghaoth an casan, bha an cuim air an tilgeadh air aghaidh, agus bha an srònan agus smiogaidean air am bruthadh le iomall an tuill mum faigheadh iad a-mach. Cha robh fear nach deachaidh a chomharrachadh san dòigh sin, agus gun teagamh cha robh sinn am beachd gun robh ar foghlam crìochnaichte gus am faigheamaid ar srònan a sgioladh.

CM: An robh e na bu duilghe a' leum a-mach à plèan na bha e a-mach à bailiùn?

PM: Às a' Whitly bha e fuathasach fhèin doirbh, a chionn 's bha an toll cho fìor chumhang. Anns a' bhailiùn bha e farsaing gu leòr. Bha thu a' faighinn teansa gu leòr leum a-mach. Ach às dèidh sin, thòisich sinn a' leum às na bomairean mhòr, na Stirlings. Uill 's e... bha toll mòr ann an sin. Bha e furasta gu leòr leum a-mach. Agus às dèidh sin thòisich sinn air Dakotas, far an robh thu a' leum a-mach às an doras. Cha robh sin ach mar gum biodh tu a' leum a-mach à doras taighe.

CM: An robh sibh a' faighinn cleachdte ris mun àm sin?

PM: Uill, bha thu cleachdte ri an dòigh leum, ach na dhèidh sin bha an aon eagal ort a h-uile turas a leumadh tu. Cha chanainn-sa co-dhiù gum b' e rud a bh' ann a dh'fhàsadh duine sam bith eòlach air. Seadh, nach robh eagal ort co-dhiù a h-uile turas. Cha robh fhios agad dè bha a' dol a thachairt dhut.

CM: An deach sibhse a ghoirteachadh?

PM: Aon turas thàinig mi a-nuas air mo cheann. Bha mo chas crochte am measg nan ròpannan a-nuas on pharaisiut. Fhuair mi car gnog sa cheann, ach ò, cha do chuir sin... cha robh sinne ach bha sinn eòlach gu leòr air na rudan sin.

CM: Cia mheud leum a bh' agaibh ri dhèanadh airson crìoch a chur air an trèanadh?

PM: Bha againn ri ochd leumannan a dhèanamh air fad, eadar na dhà à bailiùn feadh an latha 's air oidhche, agus an fheadhainn às na plèanaichean bha againn ri car an dàrna leth a dhèanamh feadh an latha 's an fheadhainn eile air meadhan-oidhche... seadh, san dorchadas, airson tighinn a-nuas san talamh air an dorchadas.

CM: Nise, rinn sibh sin agus bha sibh nur paratrooper an uair sin. Cuin a chunna sibh a' chiad shabaid, mar gum bitheadh?

PM: Uill an dèidh dhuinn tilleadh on chùrsa sin, bha an fheachd an uair sin, bha iad a' fìor chruinneachadh dhaoine innte 's bha feadhainn a' dol air an aon trèanadh 's a bha mi fhìn, ach fad na h-ùine bha sinn a' trèanadh 's a' trèanadh 's a' trèanadh. Bha fhios againn gur ann airson na second front, mar a chanadh iad ris an uair ud, a bha iad gar trèanadh airson a dhol a-null dhan... seadh, dhan Roinn Eòrpa. Agus... ach chùm sinn a' dol airson mhìosan 's mhìosan. Bhitheamaid ri leumannan... a' dèanamh tuilleadh leumannan à plèanaichean 's a' dèanamh exercises a h-uile... cho coltach ri obair cogaidh 's a smaointicheadh duine. Ach b' e a' chiad shabaid gu 'n deach mise, 's ann a... chaidh mi a-null gu Normandy. Chaidh sinn a-null... seadh, nuair a land sinn an oidhche ro Normandy, Normandy invasion ann an nineteen forty-four.

CM: Cuin a fhuair sibh a-mach gun robh agaibh ri dhol dhan an Fhraing?

PM: Uill, ann an tòiseach a' Chèitein, fhuair sinn brath gun robh againn ri ar n-uidheaman cogaidh a chur oirnn air fad, agus chaidh ar sgaoileadh a-mach nar buidheannan air feadh na airfields, faodaidh tu ràdh, air feadh ceann a deas Shasainn, a rèir cò mheud plèan a bha sa h-uile h-àite, air feadh nan raointean air fad.

CM: Bha e follaiseach gu leòr gun robh rudeigineach a' dol a thachairt?

PM: Ò bha e gu math, gu math follaiseach gum b' e seo an rud a bha sinn a' trèanadh air a shon fad nam bliadhnachan. Uill, chaidh sinn a-staigh dhan champa a bha seo. Cha robh dòigh air am faigheamaid a-mach no a-staigh ann. Chan fhaigheamaid litir a chur dhachaigh no chan fhaigheamaid even faisg air an fheansa a bha mun cuairt dheth, le freiceadain gar cumail a-mach, 's chan fhaigheadh duine tighinn faisg air an fheansa on taobh... on taobh eile na bu mhotha. Cha robh sinn ach nar prìosanaich a-staigh ann an siud.

Ach co-dhiù, mu dheireadh thàinig Ògmhios an t-samhraidh, agus sinn fhathast air ar punndadh an cùl na callaid iarainn. Ach aon fheasgar chaidh sinn uile a chruinneachadh am meadhan a' champa, agus sheas ceannard an fheachd mu ar coinneimh. "Tha fios gu bheil sibh uile a' tuigsinn carson a tha sibh cruinn an seo," thòisich e. "Tha sinn a' dol a leum san Fhraing airson a' chiad bhuille a thoirt air an nàmhaid, agus an dàrna front fhosgladh gus an Roinn Eòrpa a shaoradh. 'S ann oirbhse a bhitheas cudrom a' chath gus am faigh an t-armachd air tìr o na cladaichean, agus an suidhich iad iad fhèin air an fhearann. Tha againne ri crìochan an ear air na cladaichean a chumail daingeann, agus na drochaidean tarsainn air an abhainn Orne, agus clais uisge na h-Orne a ghlacadh slàn, oir bidh am feum ro-riatanach mar a thig am batal air aghaidh."

Tha mi a' smaoineachadh gur e mo chiad chuimhne, nuair a dh'fhàg sinn Sasainn 's bha sinn os cionn na mara, fhuair mise cothrom coimhead a-mach... far an robh mise nam shuidhe, chithinn a-mach air an toiseach, agus chithinn a' mhuir fodham - 's e oidhche ghealaich a bh' ann - 's chithinn na sreathan bhàtaichean shìos fodhainn. Seo a' chabhlach mhòr a bha a' dèanamh air cladach na Frainge, 's bha mi ag ràdh rium fhìn, 's bha a h-uile duine againn ag ràdh, 'Dia chuideachadh nan creutairean a tha shìos an siud. Nach math nach e sinne a th' ann.' Ach tha fios gun robh iadsan a' coimhead suas agus a' cantainn gum b' fheàrr leothasan a bhith far an robh iad na bhith shuas san adhar far an robh sinne.

Bha sinn a' tighinn faisg air cladach na Frainge agus fhuair sinn an t-òrdugh dèanamh deiseil. Bha ar cùrsa gar toirt tarsainn a' chladaich beagan an iar de bhaile Le Havre, agus an dèidh cumail tarsainn an fhearainn greis, bha a' chabhlach adhair ri tionndadh gu an iar faisg air baile beag Ranville eadar Caen agus an cladach ri taobh Abhainn Orne. Air an dòigh sin, chan fhaigheadh na ciad phlèanaichean an rathad an fheadhainn a bha gan leantainn air an aon t-slighe aon uair 's gun leumadh na saighdearan asta. Bha sin cuideachd a' dèanamh cinnteach gun cumadh a' chabhlach adhair a-mach à rathad nan gunnachan 's an ùpraid a' tighinn beò a-null air na cladachan an iar orra, far am bitheadh luchd na mara a' sgriosadh an àite le gunnachan toirme.

"Tha sinn tarsainn a' chladaich a-nist," dh'èigh iad anns an toiseach, agus gu dearbh cha ruigeadh iad a leas innse dhuinn, oir sa mhionaid sin bha sinn an teis-mheadhan na h-ùpraid san adhar. Bha gunnachan a' losgadh air gach taobh, agus dh'fhairicheamaid blas agus fàileadh an spreadhaidh. Bha am plèana mòr trom air a thulgadh mar sgoth bheag ann an stoirm fairge. Cha robh e furasta dhuinn seasamh air ar casan. Bha an toll mòr fosgailte san ùrlar, agus chitheamaid lasradh nan gunnachan a' strìocadh seachad oirnn air gach taobh. Dh'fhairich sinn uile a' bhuille agus am plèana a' toirt leum às. Dh'èigh an t-oifigeach a-nis na sheasamh os cionn an tuill gun robh an sgiath na teine agus gum feumamaid leum a-mach. Cha robh e furasta dhuinne ar casan a chumail air an ùrlar, 's sinn a' feuchainn an toll a ruighinn gu faighinn a-mach. B' e mise an ochdamh fear san t-sreath, agus le sròn a' phlèana a' sìor dol na b' ìsle, cha b' ann le strì a ràinig mi iomall an tuill 's a leum mi a-mach. Cha robh teagamh nach robh am plèana a' call àirde san adhar oir cha bu luaithe a dh'fhosgail am paraisiut agam na bha mi nam ghleog air an talamh.

CM: Agus cia mheud a fhuair a-mach às a' phlèan?

PM: Cha d' fhuair aiste ach naoinear againn. Agus an dèidh dhuinn tighinn a-nuas, bha e gu math follaiseach gun robh sinn fìor, fìor fhada on àite a bha sinn am beachd... far an robh sinn am beachd tighinn a-nuas.

Chaill sinn gach uidheam a bha sna basgaidean a thuiteadh còmhla rinn, 's cha robh againn ach na bha air ar dromannan agus ar gunnachan. Mar sin, bha e coltach gun robh sinn a' dol a bhith astar mòr an cùl crìoch nan nàimhdean aon uair 's gun robh an cath air tòiseachadh, agus a chruinnicheadh am feachd againn gu 'n àite a bha nan dùil a ghlacadh. Cha robh teagamh nach feumamaid ar toinisg agus deannan math sonais ma bha sinn ri ar cuideachd fhìn a ruighinn slàn sàbhailte, oir cha robh aon againn deònach a bhith air ar glacadh cho tràth sa bhatal. An toiseach, thug fear dhe na h-oifigeach, thug e mise leis còmhla ris far an do dh'fhàg sinn càch ann am fasgadh, fasgadh beagan chraobhan. Thug e leis mise airson sgrìob bheag a ghabhail ach an dèanamaid a-mach cinnteach càit an robh sinn. Uill, cha deach sinn fuathasach fada nuair a mhothaich sinn do stìopall eaglais, agus o na mapaichean a bh' againn, agus bha fìor fhios aige fhèin, seadh, a rèir far an do thuit... far an tàinig sinn às a' phlèan, càit am bitheamaid, thuirt e gum b' e baile beag Varaville. Bha sinn air an taobh an ear dhe sin, de bhaile beag Varaville. Bha sinn faisg air rathad, agus... uill, thill sinn an uair sin gu 'n bhuidheann, agus rinn sinn suas ar beachd gun leanamaid an rathad cho fad 's a b' urrainn dhuinn, fad na h-oidhche, gus am faigheamaid faisg air far an robh na daoine againn fhìn.

Chùm sinn oirnn fad na h-oidhche, a' cumail ri taobh an rathaid, ach cha do chuir càil barrachd dragh oirnn ach eòin a' toirt gu sgèithidh air an clisgeadh anns an tàmh. Le toiseach a' ghlasanaich, chaidh an ciùineas a chur troimh-a-chèile le fuaim nan gunnachan mòra agus na toirm a' tuiteam an iar oirnn, a' toirt faireachadh gun robh an cath air tòiseachadh air cladachan Normandy. Bha sinne gun chomas ar daoine fhèin a chuideachadh, agus cha b' ann gun smaoin air ciamar a bha a' dol dhaibh a bha sinn a' dèanamh ar n-oidhirp an ruighinn.

Mar a bha an latha a' soilleireachadh, agus an speur na theine le losgadh nan gunna a-mach an iar-dheas oirnn, bha e coltach nach robh e tuilleadh sàbhailte dhuinn an rathad a leantainn. Leis a sin, thug sinn oirnn gu dìon nan coilltean a bha air gach taobh dhen rathad. Eadar feanntagan 's drisean bhiorach, cha robh e furasta dhuinn mòran astair a dhèanamh air aghaidh, ach bha sin na b' fheàrr na bhith air ar glacadh air rathad fosgailte.

A' tighinn gu iomall coille, bha raon farsaing romhainn, agus rinn an t-oifigeach agus mi fhìn fhathast air a shàil dìreach tarsainn air. Bha dà each nan seasamh an oisinn an raoin, agus cha robh coltas gun robh nì mun cuairt a' cur dragh orra. Mar sin, cha robh sinn an teagamh nach robh e sàbhailte gu leòr a dhol tarsainn. Bha an t-oifigeach air thoiseach orm agus sinn mu fhichead slat o na craobhan nuair a dh'èigh guth oirnn stad, agus chuala sinn glag gunna ga dheasachadh airson losgadh.

"Seo e, ma-tà," arsa mi rium fhìn, a' seasamh teann far an robh mi. Chan eil fios gu dè na smaointean a ruith tro m' inntinn, ach aon rud a bha gu math follaiseach dhomh, 's e sin nach tug aon againn fàth air na chaidh a theagasg dhuinn uair agus uair, agus b' e sin cumail daonnan fo fhasgadh nuair a bha sinn am measg nan nàimhdean.

"An e paratroops a th' annaibh?" dh'fhaighneachd an guth à dìg fo na craobhan.

Dhearbh sinn gum b' e, agus dh'òrdaich iad sinn tilleadh gun dàil gu fasgadh na coille. B' e seo buidheann eile de ar saighdearan fhèin, dhan do thachair gnothaichean coltach rinn fhìn. Bha iadsan cuideachd a' dèanamh ceum gu 'n Abhainn Orne, far an robh iad an dòchas an tachradh iad ri 'n companaich. Dh'innis iad dhuinn gun do mhothaich iad do bhuidheann mhòr Ghearmailtich mionaidean mun do nochd sinne, a' dol tarsainn an raoin, agus air a dhol à sealladh sa choillidh air an taobh thall mu ar coinneimh.

Bha sinn a-nist a' tuigsinn gun robh sinn a' faighinn faisg air a' chath, agus gum feumamaid barrachd furachaileis. Bheachdaich sinn an dà bhuidheann againn a-nist cumail oirnn: aon bhuidheann ri dhol mun cuairt aon taobh dhen phàirce; càch an taobh eile. Cha robh e gu feum dhuinn tuilleadh a bhith sgaoilte nar paidhrichean, ach b' e an t-oifigeach agus mi fhìn a bha fhathast air thoiseach.

Ràinig sinn faisge ceann na pàirce nuair a thòisich na peilearan mar shradagan o cheann eile an raoin, am measg nan craobhan, agus a' tuigsinn gun do thachair a' bhuidheann eile ris an nàmhaid, rinn sinn cabhag airson tighinn air an cùlaibh. Sin nuair a chuala mi a' chiad ràn goirt o dhuine air a dhochann gu bàs, agus cha do chòrd e rium. Ach thàinig teagasg an t-saighdearachd thugam gu grad, agus mun deach mòran mhionaidean seachad, bha mi nam measg mar chàich.

CM: Agus an d' fhuair sibh a-mach às a' bhatal sin gu sàbhailte?

PM: Fhuair sinn às gu sàbhailte 's chùm sinn oirnn gu meadhan-latha, gu 'n do ràinig sinn an treas Parachute Brigade, a bha am measg nan coilltean, 's bha iad fhèin air an cuartachadh le Gearmailtich agus gun dòigh aca air bruidhinn no faighinn ann an còmhradh air dòigh sam bith ris an còrr dhen fheachd. Cha robh duine aca a dh'ùisnicheadh wireless. Chaidh deannan math de wirelessan a chur a-nuas ann am basgaidean ann am parachutes, ach an fheadhainn a bha a' dol gan làimhseachadh, bha iad fhathast iad fhèin am measg nan coilltean a' sabaid, 's cha robh duine aca a dh'obraicheadh na gnothaichean a bha sin, gus an do ràinig mi fhìn, agus sin a' chiad obair a fhuair mi... gu 'n do chuir iad mi, airson còmhradh ris... ri ceannard an fheachd. Uill, rinn mi sin... rinn sinn an gnothach air a sin, 's fhuair iad a-mach gun robh... mar a bha gnothaichean a' dol air na cladaichean, 's dh'innis an ceannard aig an Treas Brigade mar a bha gnothaichean aige fhèin, 's gun robh a h-uile sgath a' dol gu rèidh.

Air an fheasgar sin nuair a thill feadhainn dhe na gillean aca fhèin às na coilltean, fhuair mise cothrom an uair sin cumail orm air mo thuras fhèin airson faighinn gu ceann-suidhe na feachd. Sin far an robh mise a' dol, aig Ranville faisg air an abhainn.

Mar a fhuair an fheachd iad fhèin a shuidheachadh air taobh an ear na h-aibhne, bha sinn ann an sin airson seachdainean 's seachdainean a' cumail grèim air an àite gus an deach gnothaichean car rèidh a-null o chladaichean Normandy, agus a fhuair an t-arm Breatannach 's na h-Ameireaganaich air tòiseachdainn air a dhol mun cuairt air na Gearmailtich. Agus nuair a bha iad car ann an loidhne rinne, sin nuair a thòisich an t-arm air fad a dhol air aghaidh, an t-arm Breatannach co-dhiù, a dhol air aghaidh. Agus bha sinn... bha sinn air thoiseach còmhla riutha sin gus an do ràinig sinne an Abhainn Seine.

Às dèidh sin, thuirt iad gun robh an t-àm againne tilleadh - gun do rinn sinn ar cuid dhen bhatal an uair sin - 's thill sinn a Shasainn. Bha sinn an sin greiseag. Chaill sinn a leithid a dhaoine anns a... thall ann an Normandy, gum b' fheudar uabhas fhèin de dhaoine eile a thoirt a-staigh... de shaighdearan eile a thoirt a-staigh dhan... airson an fheachd a thoirt a-nuas gu an àireamh a bu chòir.

CM: An robh Gàidheal sam bith eile còmhla ribh an uair sin?

PM: Cha robh gin a Ghàidheil anns an rèisimeid còmhla rium fhìn, ach an dèidh dhuinn tilleadh às an Fhraing a' chiad uair, nuair a dh'fhàg sinn an t-arm thall aig an River Seine, chuir iad dhachaigh air leave sinn. Nist, bha mi fhìn an dèis mo chompanaich fhàgail ann an Lunnainn 's bha mi car leam fhìn, nam sheasamh air Stèisean Euston. Ma thoilicheas tu, faodaidh mi seo a leughadh a-mach.

Bha mi leam fhìn aig Euston a' feitheamh trèan a Ghlaschu. Thuige sin, cha robh mi riamh gun mo chompanaich a bhith còmhla rium, agus chan eil teagamh nach do dh'ionndrainnich mi iad am measg an iorghail choigreach a bha nan cabhag a' dol an siud 's an seo air gach taobh. Bha mi a' tionndadh m' aghaidh air an trèan nuair a chuala mi guth air nach amaisinn. Cò bha sinn ach mo dheagh charaid, Calum Beag MacAmhlaigh à Bàgh a' Chaisteil, le a bhonaid air a fiaradh gu corrach aig cùl a chinn, an còta-trom sgaoilte fosgailte, agus botal mòr leanna anns gach pòca. Bha caileag bhòidheach crochte ri ghàirdein, agus gu cinnteach bha coltas Chaluim glè thoilichte.

"An tu tha siud, a Chaluim?" dh'èigh mi sa Ghàidhlig, 's e a' dol seachad orm.

Ma bha sglamh an t-Sergeant Major àrd, cha robh e ach mar bhìog eòin coltach ris an èigh a thug Calum às a' cluinntinn na Gàidhlig agus gam aithneachadh.

"Chì mi a-rithist thu, a Chaluim. Glèidhidh mi oisinn air an trèan dhut," thuirt mi ris, oir bha mi a' tuigsinn nach robh a' chaileag ro dheònach Calum a leigeil à sealladh cho luath.

Cha robh Calum deònach dealachadh rium, ach co-dhiù, thug mi air fuireach còmhla ris a' chaileig gus an robh an trèan ri falbh. Ghabh mi fhìn seilbh air oisinn taobh a-staigh dorais, oir cha robh àite-suidhe ri fhaotainn. Shìn a' chaileag leth-botal uisge-bheatha do Chalum 's e ga fàgail, ach tha mi cinnteach gun robh sin na bu mhilis dha na a pòg aig an àm.

Ach 's e an ath ghairm a fhuair sinn, 's ann aig àm nan Ardennes nuair a bha na Gearmailtich a' putadh a-staigh tro na h-Ameireaganaich. Chaidh ar cur a-null an sin còmhla ris a' Fifty-first Highland agus am Fifty-third Welsh divisions. Chaidh ar cur sìos ann an sin gus an deach gnothaichean a chur rèidh ann an sin, agus gun do ghabh na h-Ameireaganaich seilbh air an àite turas eile.

Nuair a chaidh sin seachad, chaidh sinne a chur suas dhan Òlaind, 's bha sinn am measg an t-sneachd ann an sin gu, ò, a-null toiseach Mhàirt. Thilleadh a Shasainn sinn a-rithist airson greiseag bheag, agus an ath obair a fhuair sinn, 's e leum tarsainn an Abhainn Rhine. Bha an t-sabaid fuathasach fhèin doirbh agus garbh ann an sin a chionn 's bha sinn air talamh nan Gearmailteach fhèin, agus thuige sin bha na Gearmailtich a' sabaid air... ann an dùthchannan eile, ach seo a' chiad turas a bha arm nam Breatannach no nan Ameireaganach air an talamh aca fhèin, agus cha robh an t-sabaid furasta idir. Bha fuil gu leòr a' dol mun cuairt.

Ach co-dhiù, rinneadh an gnothach orra, 's thòisich an ruaig air na Gearmailtich. Agus 's e an obair a thug iad dhuinne gun cumadh sinne air an sàil, fad 's a bha na feachdan troma, le tancaichean 's a h-uile rud eile, gar leantainn airson nam bailtean mòra nach b' urrainn dhuinne mòran a dhèanamh mun deidhinn. Cha robh sinne ach a' dol mun cuairt orra, 's a' cumail air sàil nan Gearmailteach. Sin mar a bha e a' dol gus a... chaidh sinn tarsainn an Elbe 's a h-uile... na h-aibhnichean mòra a bha sin, gus mu dheireadh gun do ràinig sinn am Baltic, 's gun do thachair sinn ris na Ruiseanaich, 's bha an cogadh an uair sin seachad.

CM: Ach cha robh an cogadh seachad dhuibhse, ge-tà?

PM: Cha robh. Uill, thill sinn an uair sin... thugadh às a' Ghearmailt sinn 's thill sinn a Shasainn a-rithist. Thug iad dhuinn dhà no trì lathaichean aig an taigh, ach bha an uair sin an cogadh san Eòrpa ullamh, 's bha an t-uabhas dhen an fheadhainn a bha san arm o thoiseach a' chogaidh, bha iad a' faighinn às, agus bha an t-uabhas de ghillean òga eile a' tighinn ann, 's chaidh an fheachd car a thogail às ùr a-rithist.

Ach bha an cogadh fhathast a' dol air aghaidh a-muigh ann an Japan, agus 's e am beachd gun robh sinn a' dol a-mach gu Malaysia. Chaidh fear dhe na brigades againn a chur a-mach, ach fad 's a bha iad air an rathad a-mach, sin nuair a thuit am bomb aig Hiroshima, agus chaidh an còrr againn, an àite a dhol a-mach gu Malaya, chaidh ar cur gu Palestine. 'S bha sinn ann an sin. Bha mise ann an sin an uair sin bliadhna gu leth.

CM: Tha e coltach gun robh ùpraid a' dol ann am Palestine mun àm sin?

PM: Uill bha an t-uabhas fhèin de dhaoine a' tighinn às na camp-... na daoine a chaidh a leigeil ma sgaoil às na campaichean anns a' Ghearmailt, bha iad uile airson faighinn a-null a dh'Israel. Sin an t-ainm a bh' acasan air, ged a b' e Palestine an t-ainm a bh' air fhathast. Agus 's e an obair a bh' againn nach... car, gnothaichean a chumail aig rian, ach bha barrachd dhaoine a' tighinn... a' dol ann 's a bha am beachd nan cumhachdan, cumhachdan a' ghovernment, a leigeil ann, a leigeil a-staigh. 'S mar sin, dh'fheumamaid na daoine bochda a bha sin a chruinneachadh suas far nan cladaichean. Thòisich an uair sin aimhreit nan terrorists, nan IZLs...

CM: Agus bha an Stern Gang ann.

PM: Stern Gang, 's nuair a thòisicheadh iad sin, bhiodh iad a' cur... a' marbhadh ar cuid dhaoine fhèin, 's a h-uile seòrsa aimhreit dhen t-seòrsa sin, gus mu dheireadh gun tàinig an t-àm agamsa tilleadh dhachaigh, 's an t-arm fhàgail.

CM: Fhad 's a bha an cogadh a' dol, an robh sibh a' cumail leabhar làitheil, mar gum bitheadh?

PM: Roimhe sin bhithinn a' cumail a dhà no trì fhaclan an siud 's an seo, ach fad 's a bha mi thall ann am Palestine, bha barrachd... uill, cha robh cogadh mar a chanadh tu cogadh ris ann, 's bha barrachd ùine agam air rudan a chur sìos air pàipear, 's sin far an do thòisich mi air, 's bha iad a' laighe agam a-staigh ann am Barraigh airson iomadach bliadhna gus... gus an do phòs mi, 's chaidh mi an uair sin... bha mi aig muir, agus mu dheireadh thall thug mi leam gu muir e airson... fad 's a bha mi aig muir 's ann a thòisich mi air an cur ri chèile ann an seòrsa de leabhar.

CM: Agus cuin a thòisich sibh air an leabhar seo a dheasachadh?

PM: Ò tha deannan math bhliadhnachan ann a-nist, ach mar a tha fios agaibh fhèin, tha e cho doirbh leabhar Gàidhlig a chur a-mach. Ach co-dhiù, nuair a bha... nuair a bha mi deiseil dheth, chuir mi gu Comann nan Leabhraichean ann an Oilthigh Ghlaschu e, agus 's e iadsan a chuir air aghaidh e, 's a chuir gu Acair e. 'S e Acair a thug a-mach an leabhar dhòmhsa mu dheireadh.

CM: Agus a bheil sibh gu math moiteil gu bheil leabhar agaibh fhèin mu dheidhinn a' chogaidh a' tighinn a-mach?

PM: Uill, tha mi toilichte... tha mi toilichte air mo shon fhìn, agus airson a liuthad gille òg a dh'fhàg sgoil mar a bha mi fhìn... chaidh uabhas fhèin leabhraichean a sgrìobhadh le feadhainn a bha gu math ionnsaichte gu dè bha dol, ach mar a bha mo leithid fhèin, gillean a dh'fhàg an sgoil, cha robh fios againne gu dè bha a' dol air aghaidh, a' chuid mhath dheth. Ach 's e sin a thug orm dìreach facal no dhà a chur sìos, mar a thachradh dha mo leithid fhèin de ghille a dh'fhàg an sgoil 's mar a chaidh e dhan arm na ghille gu math òg, agus gun mòran fios aige air dè bha... air cor an t-saoghail, ach mun àm a thàinig e às bha fhios aige air iomadach rud, trioblaidean an t-saoghail air fad, agus chaidh e tro iomadach cruadal 's aimhreit roimhe sin, mun do thachair sin.

CM: Agus tha sibh a' cumail a' dol. Tha sibh ri sgrìobhadh fhathast?

PM: Ò tha mi a' dèanamh sgrìobhadh fad na h-ùine. Tha mi a' sgrìobhadh sa Bheurla airson cumail dhà no trì a phàipearan a' dol le naidheachdan an àite. Tha mi a' sgrìobhadh gu magazine no dhà shìos ann an Lunnainn. Ach tha e nam fhìor bheachd leabhar eile a chur a-mach de sgeulachdan Gàidhlig - feadhainn a sgrìobh mi fhìn 's feadhainn a chuala mi o mo mhàthair-sa iomadach uair.