Dealan-dè

Iain MacÌomhair (IM): Uill, 's e aon eun a bhiodh iad a' coimhead air a shon, an guilbneach. Air a chluinneadh iad an guilbneach a' tighinn a-nuas 's a' rànail feadh an tràigh, as t-fhoghar gu h-àraid, bha iad an uair sin a' dèanamh air na cruachan corca no eòrna, bha iad ag iarraidh airson an [???]. Bha boireannach ann am Bhaltos 's bha i ag ràdh... bhiodh i a' cur an-àird an teaghlaich-se le bhith ag èigheach riutha:

"Èiribh, èiribh, guilbneach Tràigh Chaluim oirre a' dol suas Gleann Phàdraig. Èiribh 's seallaibh ris a' chorca."

Tha thu ag iarraidh rotaichean. Uill, bha rotach ann aig an Fhèill Pàraig. Bha an uair sin an Fhèill Brìghde. Bha an uair sin a' Bhealltainn, caisean coimheach na Bealltainn. Bha a' Chaingis a' tighinn. Bha rotach Maoil Donnain. Bha rotach tuiltean an Liùnastail aca, [?ga choimhead] air a shon. Ach cha robh rotach... cha robh [?ròd] anns a' bhliadhna nach robh gluasad air choreiginich ann, nàdar de rotach aige, 's bha cuimhn' aig na... bha na seann daoine, bha ainm aca air a h-uile h-aon a bh' ann o cheann gu ceann. Bhiodh iad a' coimhead airson gluasad air an t-sìde, briseadh an latha, an dà dhòigh anns a' gheamhradh agus as t-samhradh. Bha iad a' coimhead airson atharrachadh sìde a bhith ann am briseadh an latha.

Bhiodh iad ag ràdh mu dheidhinn Fhèill Brìghde:

Ugh mar Bhrìghde 's eun mar Chàisg
Mura biodh siud aig an t-seann fhitheach
Gum bitheadh am bàs.

Cha robh càil nach robhas a' cumail... nach robhas a' cumail marc air. Bho thàinig mise ann a sheo, bhithinn a' cluinntinn na seann daoine ag ràdh, nam biodh iad a' coimhead ri nead nan ròcaisean anns na craobhan anns a' Ghearradh Chruaidh, air a bhiodh an nead am bàrr na craoibh, bha iad an uair sin a' coimhead airson samhradh rudeiginich math. Ach nam b' e droch shamhradh a bha gu bhith ann, gum biodh an nead na b' ìsle.

Ceit Anna NicCoinnich (CN): Nach e na h-eòin a bha glic.

IM: Ò tòrr nas glice na tha sinne, 's tha iad an aon rud fhathast. Cùm do shùil air an fhaoileag a' sgiathalaich gu h-àrd, 's ma chì thu an droch shìde a' tighinn tha an fhaoileag gu h-àrd a' sgiathalaich agus le a sgiathan fosgailte a' seòladh, chan ann mar a chì thu i a' [?diomanaich] gu h-ìseal man as àbhaist dhi a bhith, ach tha i gu h-àrd. Tha an starrag an aon rud. Chì thu na starragan a' cruinneachadh. Cruinneachadh. Coimhead air na druidean, 's air a chì thu an druid a' cruinneachadh, coimhead a-mach diod a tha a' tighinn. Chì thu iad a' cruinneachadh nan cròileagan còmhla ri chèile agus a' dol a dh'fheuchainn ri fasgadh fhaighinn.

CN: Nise bha tè eile à Ùig a chuala sinn an-ceartuair agus i a' bruidhinn mu dheidhinn glainne-shìde a bhiodh aca. Am biodh sibhse a' cleachdadh sin nuair a bha sibhse òg?

IM: Rinn mi iad iomadach uair, 's bha mi gan dèanamh as sgoil 's rinn mi aig an taigh iad. Bhiodh sinn a' gearradh botal, botal rudeiginich mòr. Bhiodh sinn a' cur snàithlean clòimhe timcheall air a' bheul aige, faisge gu h-ìseal mun amhach. A' cur dhà no trì charan air de shnàithlean clòimhe, 's bhiodh sinn an uair sin a' cur paireafain air a sin 's a' cur maidse ris. Ghearradh am botal man bu trice glè chòmhnard mar sin. Agus an uair sin bha botail bheaga chaol de bhotail medicine ann a bha a' falbh ann a sheo an toiseach. Bhite a' blàthachadh an fhear sin bhos cionn an teine, ga dhèanamh blàth gu 'm faicte boinneagan man bùrn a' tuiteam a-mach às. 'S e sin an èadhar a' dol na bhùrn. An èadhar a bh' ann am broinn a' bhotail, on chan fhaodadh biod èadhar a bhith am broinn a' bhotail, a bha a' dol suas am broinn an fhir eile, oir nam bitheadh cha robh feum ann. Cha robh càil [?annta ach] dà bhotal am broinn a chèile. Cha robh càil a dh'fheum ann. Ach bha thu a' cur an èadhar às leis an teas. Chaidh ionnsachadh dhuinn as sgoil, nuair a bha sinn nar sgoilearan, nuair a bha sinn a' dol dhan sgoil, siud a dhèanamh. Bhathas ga dhèanamh as sgoil le ciùban glainne, 's bhathas gan lùbadh, 's a' dèanamh glainneachan-sìde ann a shin. Fiù uaireannan bheiriste dhachaigh iad. Bheireadh iad dhuinn dhachaigh iad. Bhathas a' lìonadh a' bhotail a bha gu h-ìosal, a' bhotal mhòr le bùrn, 's bhathas a' cur an uair sin am botal... amhach a' bhotal bheag sìos am broinn a' bhotal mhòr, na amhach, 's chitheadh tu am bùrn ag èirigh às a' bhotal bheag an-àirde fèar man a chì thu... man a chì thu mercury anns a... anns a' thermometer. Chì thu e ag èirigh 's a' cromadh fèar mar sin, man a bha... man a tha air a' thermometer as fheàrr a chaidh a dhèanamh. Cha robh atharrachadh ann. Cha robh glainne-shìde a' tighinn à Sasainn a b' fheàrr na i, 's tha i a' dol fhathast.

CN: Dè a-nise mu dheidhinn seanfhacail? Bheil cuimhn' agaibh air seanfhacail a bhiodh aca a thaobh an t-sìde.

IM: Uill, bhiodh iad ag ràdh, sneachd nach tig mun Nollaig gun tigeadh e gun dùil mu Fhèill Pàraig. 'S bhiodh iad ag ràdh cuideachd, na bodaich ag ràdh, gur e an Nollaig dhubh a dh'fhàg an cladh mèath.

CN: 'S dè bha sin a' ciallachadh?

IM: Tha, mana robh sneachd ann 's reothadh, sìde na Nollaig, [?an t-sìde mhì-fhallain], agus tha mi a' toirt làn àite dha. Chan fhaic thu sneachd an-diugh man a bh' ann an uair sin ann. Sneachdannan mòra anns a' gheamhradh.

CN: Agus dè a-nis mu dheidhinn na ràithean anns a' bhliadhna. Dè seòrsa rudan a bhiodh iad ag iarraidh? Nach biodh seanfhacail ann mu dheidhinn sin?

IM: Bhiodh iad ag ràdh:

Geamhradh reòthanach
Earrach ceòthanach
Samhradh breac riabhach
Agus foghar geal grianach.

Siud a bhiodh na bodaich... A-nise, cha robh iad ag iarraidh samhradh eagallach math idir, ach bha iad ag iarraidh foghar math.

CN: Carson a bha sin?

IM: Ò airson an t-arbhar. Airson an t-arbhar. Air a bhiodh an samhradh breac, riabhach mar a bhiodh iadsan ag ràdh, bha sin a' minigeadh frasach 's turadh 's uisge mu seach, bha e a' cumail an talamh tais le bùrn, agus bha e a' toirt dhaibh fàs. 'S ann ris an talamh 's ris an iasg... ris an iasgach, 's ann a bha a h-uile duine a' coimhead. Cha robh càil aca. Nuair a bha mise òg, cha robh càil... cha robh... cha robh càil ann a mana fhaigheadh tu [???] siud e. Ò mo chreach mhòr. Na daoine bochda. Buntàta. Buntàta. B' e sin do bhiadh. Bha buntàta... bha bròs anns a' mhadainn agad, 's mathaid gum biodh buntàta air a' phana agad. Buntàta 's iasg... iasg saillte air an diathad no sgadan saillte air an diathad. Sin a bhiodh agad co-dhiù, air a dheigheadh tu dhachaigh às an sgoil. Adag chruaidh am beul prais air a bhruich ann am beul na prais bhuntàta. Cha do dh'ith duine riamh càil bu chàilear na 'm buntàta 's an t-iasg a bha sin air a thigeadh tu dhachaigh às an sgoil leis an acras. Stamag gheur.

Bhiodh iad ag ràdh... comharra a bhiodh aca cuideachd air droch shìde, 's e na beanntan a bhith faisg. Chitheadh tu na beanntan cho faisg dhut. Ach a-nise, tha sin na chomharra air reothadh cuideachd. 'S tha fir-chlis na chomharra air reothadh no air uisge. Uill, nuair a chitheadh iad na fir-chlis, chanadh iad... anns a' gheamhradh, chanadh iad: "Ò uill, 's mathaid gur e an reothadh a bhiodh oirre." Tairgidh an reothadh droch shìde fèar man a thairgeas an èadhar anns an t-uisge. Tairgidh e fìor dhroch shìde... a choltas anns an adhar. Chì thu... chì thu coltas... fìor choltasan grànda anns an adhar leis an reothadh. Ach bhiodh iad an-còmhnaidh, an-còmhnaidh a' coimhead airson... ri na beanntan. Air a chitheadh iad a' bheinn, na beanntan faisg orra. Chanadh iad: "Ò uill, tha rudeiginich a' tighinn."