Bàs na Cailliche Bèire.
Contributors
Fieldworkers
Date
Track ID
2743
Part 1
Track Information
Original Track ID
SA1953.049.B5; B6
Original Tape ID
Summary
The death of the Cailleach Bheur.
The Cailleach Bheur was a one eyed giantess who lived on the island of Erraid in Mull. Every 100 years she had to go Loch Ba to bathe and be rejuvenated. She also had to take her three cows to drink at a certain mainland well, which had a lid on it that had to be replaced before sunset or the well would overflow and flood the world. One time she fell asleep, but she woke up in time and managed to replace the lid, though the well had overflowed a little and had formed Loch Awe.
When she went to bathe in Loch Ba, she had to reach the loch without hearing a dog bark. One time she passed a shepherd and although he knew the consequences he could not prevent his dog barking. The shepherd ran to help the Cailleach Bheur but she died. As she died she sang a song of which the contributor only knows only one verse. He sings this verse.
Item Subject/Person
A' Chailleach Bheur
Item Location
County - Argyllshire
Island - Erraid
Parish - Kilfinichen and Kilvickeon
Language
Gaelic
Genre
Collection
Transcription
An Caiptean Dùghall MacCormaig (DM): Nis, creidibh e no nach creidibh, ach bha fomhairean ann anns an t-seann t-saoghal. Tha am Bìoball ag innse sin dhuinn. Ma sheallas sibh anns an t-siathamh caibideil de Ghenesis, chì sibh ann an sin gun robh fomhairean ann, anns an t-seann t-saoghal. Ach bha aon fhomhair, cha chreid mi nach e an tè mu dheireadh a bh' ann am Muile, de na fomhairean sin, a' Chailleach Bheur a bha a' fuireach ann an Eilean Earraid, ris an abrar... 's e Eilean Earraid a their sinn ris an-diugh. Tha an t-eilean sin ainmeil gu leòr ann an leabhraichean Beurla a-nis, ach san àm ud cha robh a' fuireach ann ach a' Chailleach Bheur agus na trì mairt a bh' aice, a bhiodh i ag ionaltradh a h-uile madainn.
Nis, feumaidh gun robh i fiadhaich mòr, agus tha iad ag ràdh rinn - thàinig e a-nuas ann am beul-aithris - nach robh ach an aon sùil, agus... nach robh aice ach an aon sùil agus gun robh i ann an clàr a h-aodainn. Ach bha uair an siud agus bha i a' sealltainn a-mach ris an iar, agus thuirt i:
"Nuair a bha a' mhuir na coille 's na crìonaich, bha mise an sin nam nìghneig òig."
Nis, nuair a labhradh am boireannach ud, agus 's ann glè ainneamh a labhradh i idir, ach nuair a labhradh i, chluinneadh a h-uile duine sa cheann dùthcha i, agus dh'fhaodte ann an àiteannan eile. Nis, bidh sibh a' smaointinn gu bheil e faoin a ràdh gun robh a' Chailleach dh'fhaodte ag innse bhreug gun robh a' mhuir na coille 's na crìonaich nuair a bha ise na h-ìghneig òig, ach carson nach creideamaid e? Nach eil e coltach gu leòr? Mura faca aig a h-uile h-aon agaibh na sgeirean tormach, chuala sibh iomradh orra. A' sealltainn a-mach bho Eilean Earraid, gu rathad na Dubh-artaich, tha sgeirean cunnartach a-mach ann an sin a tha a' sìneadh a-mach seachd mìle deug. Agus anns an t-seann t-saoghal, nach fhaodadh na sgeirean a tha sin a bhith nam barran chnocan? Monaidhean a shìolaidheadh sìos le crith-thalmhainn no rud air choreigin mar sin. 'S chan urrainn dhuinn a ràdh nach robh a' Chailleach Bheur ceart nuair a thuirt i:
"Nuair a bha a' mhuir na coille 's na crìonaich, bha mise an sin nam nìghneig òig."
Ach bha aon rud crochte ris a' Chailleach Bheur. An ceann a h-uile ceud bliadhna dh'fheumadh i i fhèin fhailceadh ann an Loch Bà, shuas aig ceann eile Mhuile. Chuala sibh air fad iomradh air Loch Bà. 'S e loch bhòidheach a th' ann, agus i glè fhada agus domhainn. Agus nuair a gheibheadh i failceadh, daonnan anns a' Chèitean, cho luath 's a gheibheadh i failceadh, dh'ath-nuadhachadh a h-òige agus bha i na h-ìghneig òig a-rithist. Nis, dh'fhaodte gu bheil sibh a' cur teagamh ann an sin, ach a bheil fhios agaibhse, 's iomadh rud neònach a tha a' tachairt anns an t-saoghal, agus a thachair ann bho shean, aig nach eil fhios sam bith againn idir ach mar a thig e a-nuas ann am beul-aithris.
Bha na trì boin aice, agus bhiodh i a' falbh leotha à Eilean Earraid, 's gan saodachadh troimh Mhuile, a-sìos gus an ruigeadh i Maol Chinn Tìre, a h-uile latha. Nis, feumaidh gur e ceumannan fiadhaich fada a bhiodh aig a' chrodh, oir rachadh iad sìos gu Maol Chinn Tìre, agus an sin thòisicheadh iad air ionaltradh gus am biodh iad air an rathad dhachaigh. Ach cha robh e cho neònach idir nuair a smaointicheas sibh an seòrsa boireannaich a bh' anns a' Chailleach Bheur, a chionn bha i a' gearan mu Chrudh-lochan. 'S aithne dhuibh Crudh-lochan, chan eil i fad on Ghleann Mhòr ann am Muile.
"Crudh-lochan dubh, domhainn. An loch as doimhne san domhain. Ruigeadh Caol Muile mo ghlùinean ach ruigeadh Crudh-lochan mo shlèistean."
Sin an rud a bha i fhèin ag ràdh. Agus carson nach creid sinn e? Dè fios a th' againne nach robh i fìor?
Nis, cha robh ach an aon àite anns am biodh an crodh aig a' Chailleach Bheur ag òl uisge nuair a bha i air falbh à Muile fhèin. 'S e sin tobar a bha shìos leth an rathaid gu Maol Chinn Tìre. Chan eil cuimhn' a'm gu dè ainm a th' air, ach co-dhiù bha a leithid de thobar ann, agus bha brod mòr de chloich air an tobar agus cho luath 's a ruigeadh i sa mhadainn, thogadh i am brod seo airson gum faigheadh an crodh òl nuair a bhiodh am pathadh orra. Ach nam fàgadh i am brod far an tobair gus an rachadh a' ghrian fodha, thigeadh an t-uisge às agus chuireadh e tuil thar na domhain air fad. Thaomadh e às an tobar a bha seo gus an cuireadh e tuil air an domhain air fad.
Bha i an seo, ma-tà, aon uair agus i a' fàs car sean, 's i a' fàs lag coltach ri boireannach sean eile, agus thòisich i air... an cadal a' tighinn oirre 's i na suidhe faisg air an tobar. Ach dhùisg i le froineadh. Thàinig rabhaic uisge seirbh às an tobar agus bha a' ghrian dìreach gu dol sìos; cha robh ach criomag beag dheth an uachdar, ach leum i agus phut i sìos am brod agus shàbhail i an saoghal bho thuil. Ach ged a shàbhail i an saoghal air fad, tha pàirt dhith ann an siud fhathast, agus 's e Loch Obha a th' aca air.
Sin agaibh a-nis mar a bha a' Chailleach Bheur. Ach an truaghan, thàinig i air a h-aghaidh an uair seo, agus thug i an crodh do dh'Eilean Earraid, ach bha an samhradh a' tighinn. Bha an Cèitean ri teachd, agus bha an t-àm aice tighinn dlùth a dhol a dh'fhaotainn failceadh. Nis, dh'fheumadh i a bhith air a failceadh mun cluinneadh i comhart coin, agus mun cluinneadh i an t-eun beag a' bìogail anns na preaslaichean. Nan cluinneadh i a h-aon dhiubh sin, bha i rèidh. Dh'fhalbh i an latha seo, agus i a' dol a-sìos a' bhruthaich gu taobh na loch, 's i a' falbh air a socair fhèin 's bata aice a' dol ga failceadh fhèin, agus dìreach nuair a bha i aig cost na tuinne, bha cìobair nach robh fad air falbh agus thug an cù aige comhart. Cha bu luaithe a chualaig i a chomhart na thuit i na cual-chnàmh.
Nis, bha fhios aig a' chìobair glè mhath gun robh an t-àm aig a' Chailleach a bhith a' tighinn ann agus bhiodh e daonnan a' feuchainn ris a' chù a chumail a-staigh gus am faigheadh i air a failceadh, ach an oidhche seo bha an cù a-mach agus 's ann leis a sin a chomhart e nuair a chunnaic e a' Chailleach a' dol a-sìos, agus thuit i na cual-chnàmh. Ach ruith an cìobair thuice cho luath 's a b' urrainn dha feuch an dèanadh e dad air a son. Cha robh i uile-gu-lèir marbh, agus bha i a' seinn rithe fhèin òran tiamhaidh, muladach, agus chan aithne dhòmhsa seinn, ach seo car mar a bha e a' dol:
Is moch an-diugh a ghoir an cù, a ghoir an cù, a ghoir an cù,
Is moch an-diugh a ghoir an cù, madainn chiùin os cionn Loch Bà.
Sin mar a bha an t-òran a' dol. Bha mòran earrannan ann, ach b' e sin an ceòl a bh' air.
Nis, duine sam bith nach eil a' creidsinn na sgeulachd sin, chan eil aige ach dol a-suas gu na Barrachan - 's aithne dhuibh air fad na Barrachan - agus iomairibh a-suas tro Abhainn nan Slat agus chì sibh air an làimh chlì an staidhre a bh' aig a' Chailleach Bheur a dhol a-suas dhan àite far an robh i a' fuireach, agus their iad Tobhta na Cailleach Bheur ris gus an latha an-diugh.
Nis, co-dhiù 's a tha sibh a' creidsinn sin no nach eil, chan eil fhios agamsa, ach 's ann mar sin a chuala mi e, agus mas breug uam e, is breug thugam e.
Nis, feumaidh gun robh i fiadhaich mòr, agus tha iad ag ràdh rinn - thàinig e a-nuas ann am beul-aithris - nach robh ach an aon sùil, agus... nach robh aice ach an aon sùil agus gun robh i ann an clàr a h-aodainn. Ach bha uair an siud agus bha i a' sealltainn a-mach ris an iar, agus thuirt i:
"Nuair a bha a' mhuir na coille 's na crìonaich, bha mise an sin nam nìghneig òig."
Nis, nuair a labhradh am boireannach ud, agus 's ann glè ainneamh a labhradh i idir, ach nuair a labhradh i, chluinneadh a h-uile duine sa cheann dùthcha i, agus dh'fhaodte ann an àiteannan eile. Nis, bidh sibh a' smaointinn gu bheil e faoin a ràdh gun robh a' Chailleach dh'fhaodte ag innse bhreug gun robh a' mhuir na coille 's na crìonaich nuair a bha ise na h-ìghneig òig, ach carson nach creideamaid e? Nach eil e coltach gu leòr? Mura faca aig a h-uile h-aon agaibh na sgeirean tormach, chuala sibh iomradh orra. A' sealltainn a-mach bho Eilean Earraid, gu rathad na Dubh-artaich, tha sgeirean cunnartach a-mach ann an sin a tha a' sìneadh a-mach seachd mìle deug. Agus anns an t-seann t-saoghal, nach fhaodadh na sgeirean a tha sin a bhith nam barran chnocan? Monaidhean a shìolaidheadh sìos le crith-thalmhainn no rud air choreigin mar sin. 'S chan urrainn dhuinn a ràdh nach robh a' Chailleach Bheur ceart nuair a thuirt i:
"Nuair a bha a' mhuir na coille 's na crìonaich, bha mise an sin nam nìghneig òig."
Ach bha aon rud crochte ris a' Chailleach Bheur. An ceann a h-uile ceud bliadhna dh'fheumadh i i fhèin fhailceadh ann an Loch Bà, shuas aig ceann eile Mhuile. Chuala sibh air fad iomradh air Loch Bà. 'S e loch bhòidheach a th' ann, agus i glè fhada agus domhainn. Agus nuair a gheibheadh i failceadh, daonnan anns a' Chèitean, cho luath 's a gheibheadh i failceadh, dh'ath-nuadhachadh a h-òige agus bha i na h-ìghneig òig a-rithist. Nis, dh'fhaodte gu bheil sibh a' cur teagamh ann an sin, ach a bheil fhios agaibhse, 's iomadh rud neònach a tha a' tachairt anns an t-saoghal, agus a thachair ann bho shean, aig nach eil fhios sam bith againn idir ach mar a thig e a-nuas ann am beul-aithris.
Bha na trì boin aice, agus bhiodh i a' falbh leotha à Eilean Earraid, 's gan saodachadh troimh Mhuile, a-sìos gus an ruigeadh i Maol Chinn Tìre, a h-uile latha. Nis, feumaidh gur e ceumannan fiadhaich fada a bhiodh aig a' chrodh, oir rachadh iad sìos gu Maol Chinn Tìre, agus an sin thòisicheadh iad air ionaltradh gus am biodh iad air an rathad dhachaigh. Ach cha robh e cho neònach idir nuair a smaointicheas sibh an seòrsa boireannaich a bh' anns a' Chailleach Bheur, a chionn bha i a' gearan mu Chrudh-lochan. 'S aithne dhuibh Crudh-lochan, chan eil i fad on Ghleann Mhòr ann am Muile.
"Crudh-lochan dubh, domhainn. An loch as doimhne san domhain. Ruigeadh Caol Muile mo ghlùinean ach ruigeadh Crudh-lochan mo shlèistean."
Sin an rud a bha i fhèin ag ràdh. Agus carson nach creid sinn e? Dè fios a th' againne nach robh i fìor?
Nis, cha robh ach an aon àite anns am biodh an crodh aig a' Chailleach Bheur ag òl uisge nuair a bha i air falbh à Muile fhèin. 'S e sin tobar a bha shìos leth an rathaid gu Maol Chinn Tìre. Chan eil cuimhn' a'm gu dè ainm a th' air, ach co-dhiù bha a leithid de thobar ann, agus bha brod mòr de chloich air an tobar agus cho luath 's a ruigeadh i sa mhadainn, thogadh i am brod seo airson gum faigheadh an crodh òl nuair a bhiodh am pathadh orra. Ach nam fàgadh i am brod far an tobair gus an rachadh a' ghrian fodha, thigeadh an t-uisge às agus chuireadh e tuil thar na domhain air fad. Thaomadh e às an tobar a bha seo gus an cuireadh e tuil air an domhain air fad.
Bha i an seo, ma-tà, aon uair agus i a' fàs car sean, 's i a' fàs lag coltach ri boireannach sean eile, agus thòisich i air... an cadal a' tighinn oirre 's i na suidhe faisg air an tobar. Ach dhùisg i le froineadh. Thàinig rabhaic uisge seirbh às an tobar agus bha a' ghrian dìreach gu dol sìos; cha robh ach criomag beag dheth an uachdar, ach leum i agus phut i sìos am brod agus shàbhail i an saoghal bho thuil. Ach ged a shàbhail i an saoghal air fad, tha pàirt dhith ann an siud fhathast, agus 's e Loch Obha a th' aca air.
Sin agaibh a-nis mar a bha a' Chailleach Bheur. Ach an truaghan, thàinig i air a h-aghaidh an uair seo, agus thug i an crodh do dh'Eilean Earraid, ach bha an samhradh a' tighinn. Bha an Cèitean ri teachd, agus bha an t-àm aice tighinn dlùth a dhol a dh'fhaotainn failceadh. Nis, dh'fheumadh i a bhith air a failceadh mun cluinneadh i comhart coin, agus mun cluinneadh i an t-eun beag a' bìogail anns na preaslaichean. Nan cluinneadh i a h-aon dhiubh sin, bha i rèidh. Dh'fhalbh i an latha seo, agus i a' dol a-sìos a' bhruthaich gu taobh na loch, 's i a' falbh air a socair fhèin 's bata aice a' dol ga failceadh fhèin, agus dìreach nuair a bha i aig cost na tuinne, bha cìobair nach robh fad air falbh agus thug an cù aige comhart. Cha bu luaithe a chualaig i a chomhart na thuit i na cual-chnàmh.
Nis, bha fhios aig a' chìobair glè mhath gun robh an t-àm aig a' Chailleach a bhith a' tighinn ann agus bhiodh e daonnan a' feuchainn ris a' chù a chumail a-staigh gus am faigheadh i air a failceadh, ach an oidhche seo bha an cù a-mach agus 's ann leis a sin a chomhart e nuair a chunnaic e a' Chailleach a' dol a-sìos, agus thuit i na cual-chnàmh. Ach ruith an cìobair thuice cho luath 's a b' urrainn dha feuch an dèanadh e dad air a son. Cha robh i uile-gu-lèir marbh, agus bha i a' seinn rithe fhèin òran tiamhaidh, muladach, agus chan aithne dhòmhsa seinn, ach seo car mar a bha e a' dol:
Is moch an-diugh a ghoir an cù, a ghoir an cù, a ghoir an cù,
Is moch an-diugh a ghoir an cù, madainn chiùin os cionn Loch Bà.
Sin mar a bha an t-òran a' dol. Bha mòran earrannan ann, ach b' e sin an ceòl a bh' air.
Nis, duine sam bith nach eil a' creidsinn na sgeulachd sin, chan eil aige ach dol a-suas gu na Barrachan - 's aithne dhuibh air fad na Barrachan - agus iomairibh a-suas tro Abhainn nan Slat agus chì sibh air an làimh chlì an staidhre a bh' aig a' Chailleach Bheur a dhol a-suas dhan àite far an robh i a' fuireach, agus their iad Tobhta na Cailleach Bheur ris gus an latha an-diugh.
Nis, co-dhiù 's a tha sibh a' creidsinn sin no nach eil, chan eil fhios agamsa, ach 's ann mar sin a chuala mi e, agus mas breug uam e, is breug thugam e.
Source Type
Reel to reel
Audio Quality
Good